"Мен ҳеч кимни айбламайман", деди Украина президенти Владимир Зеленский 24 май куни Харковда журналистларга.
Зеленский марказий осиёлик ҳамкасбларини хафа қилмоқчи бўлмагани эҳтимол, чунки улар “Кремлдан қўрқани учун” россияпараст бўлиб қолаётганини айтди.
Бу билан Украина раҳбари улардан қандайдир жавоб бўлишини, жумладан, Россиядан Киевга нисбатан тажовузкорликни тўхтатиш ва БМТ Низомига мувофиқ тинчлик келишувига эришишни талаб қилиб, июнь ойида Швейцарияда бўлиб ўтадиган саммитга таклифи қабул қилинишини кутган бўлиши ҳам мумкин.
Ҳозирча бу чорлов сукунат билан кутиб олинди.
Ана шу сукунат Зеленскийнинг фикри тўғрилигини тасдиқлайдими?
“Бу асосан прагматизм”, дейди Темур Умаров, "Карнеги Россия Евроосиё" маркази ходими.
“Аммо, албатта, бу прагматизмда қандайдир қўрқув ҳам бор, чунки [Марказий Осиё давлатлари] Россияни ғазаблантирадиган ҳаракатлар норозиликка сабаб бўлиши мумкинлигини билишади”, дейди у.
Шу билан бирга, дейди Умаров, умумий манзара Зеленский тахмин қилганидан ҳам мураккаброқ.
Украинада уруш бошланганидан буён Марказий Осиё дипломатиясида хилма-хиллик кучайди, бу орада минтақадаги баъзи раҳбарлар ва бошқа юқори мартабали амалдорлар вақти-вақти билан Москва чизиғидан четга чиқадиган ишларни қилди.
“Аммо улар ҳам Россия билан алоқалар муҳимлигини ва Россия уларнинг режимлари хавфсизлиги учун кераклигини тушунишади”, дейди Умаров.
Босқин бошланганидан бери Россия ва Марказий Осиёнинг юқори мартабали амалдорлари ўртасидаги кўп сонли алоқалар, шунингдек, Президент Владимир Путиннинг минтақага, сўнггисида Ўзбекистонга қилган ташрифлари бунинг далилидир”.
Ўзбекистонга Россиянинг энергия таъминоти ўсиб бормоқда...
Путиннинг Ўзбекистонга сафари ҳақиқатан ҳам ҳар икки давлат учун муҳим эди.
Мирзиёев матбуот котиби Шерзод Асадовнинг айтишича, давлат ташрифи расман 26-27 май кунларига белгиланган эди, бироқ икки президент “эртаси куни эрталаб соат учгача гаплашиб” музокараларни давом эттиргач, 28 майгача узайтирилган.
Ташрифнинг асосий мавзуси Россия атом гиганти «Росатом» Ўзбекистонда кичик атом электр станциясини қуриши узоқ кутилган тасдиқланиши бўлди – Мирзиёев “ҳаётий аҳамиятга эга” деб атаган, анчадан буён режалаштирилаётган, лекин миқёси қисқартирилган лойиҳа.
АҚШ Конгрессида Россиянинг бир неча йирик давлат компанияларидан бири бўлган «Росатом»га қарши санкциялар жорий этишни кўзда тутувчи қонун лойиҳаси кўриб чиқилишига қарамай, 350 мегаватт қувватга эга атом электр станцияси бўйича келишувга эришилди.
Аммо бу, шунингдек, Россиянинг минтақадаги энг кўп аҳолига эга мамлакат устидан энергия таъсири кучайиб бораётганини, бир вақтда Россиядан газ импортини кўпайтираётганини кўрсатади. Путин «Газпром» келаси йили мамлакатга газ етказиб беришни тўрт баробарга, 11 миллиард куб метрга етказишга ваъда берди.
Бундай маълумотлар “Ўзбекистон қанчалик чуқурда” эканлигини кўрсатади, дейди журналист Питер Леонард ташриф ҳақидаги шарҳида.
“Аммо реаллик шуки, [Мирзиёевнинг] бошқа иложи йўқ”, деб ёзади Леонард.
Унинг қўшимча қилишича, Мирзиёев ўтган ой охирида минтақага ташрифи чоғида Буюк Британия ташқи ишлар вазири Девид Кэмерон билан учрашмаган ягона Марказий Осиё президенти бўлган.
Ўзбекистон президенти Кэмероннинг бир ҳафталик минтақавий сафари арафасида қисқа танаффусга чиқди. Вазирнинг бу сафари Россия оммавий ахборот воситаларида ўзига хос танқид билан кутиб олинди.
Аммо Мирзиёев 7 май куни Тошкентда Венгрия бош дипломати Петер Сиярто билан учрашишга вақт топди.
Албатта, Мирзиёев ўзининг тўрт марказий осиёлик ҳамкасби ва Беларус раҳбари Александр Лукашенко билан 9 май куни Москвада ҳарбий парадда қатнашди.
Қозоғистон ҳамми?
Ўзбекистон собиқ ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комиловнинг 2022 йилда парламентда Украина ҳақидаги баёнотидан кейин Марказий Осиёда Кремль «қўрқуви» бўйича баҳсларда қизиқ ҳолат пайдо бўлди.
Хабарларга кўра, Комилов аввалига соғлиғи сабабли истеъфога чиққан, сўнг парламентда Украинанинг “мустақиллиги, суверенитети ва ҳудудий яхлитлиги”ни қўллаб-қувватлаб гапирганидан сўнг Хавфсизлик кенгаши котиби ўринбосари лавозимига ўтган.
Украинанинг Донецк ва Луганск вилоятларидаги Россия назоратидаги тузилмалар тан олиниши эҳтимолини инкор қилиш Комиловнинг уруш ҳақидаги энг кескин баёнотларидан бири бўлди ва бундай холат Ўзбекистон учун анча ноодатий саналади.
Унинг ишдан бўшатилиши кузатувчиларда Москвани тинчлантириш учун қилинмадимикан деган савол пайдо қилган. Бу билан Ўзбекистон ҳурматли, лекин қариб қолган расмийни ишдан олиб, Ғарбга сигнал юбормадимикан?
“Марказий Осиё давлатлари Россиядан қўрқишлари мумкин, лекин улар [Ғарб] санкцияларидан ҳам қўрқишади, – деди Умаров. – Уларнинг стратегияси ҳозиргача бунинг олдини олишга ҳаракат қилишдан иборат эди."
Қозоғистон уруш ҳақидаги баёнотлари, жумладан, президент Қасим-Жомарт Токаевнинг баёнотлари билан анча илгари кетди, аммо Россия босқинини тўғридан-тўғри танқид қилиш даражасига бормади.
Зеленскийнинг ўтган ҳафта Харьковда Марказий Осиё етакчиларида “бироз мувозанат” етишмаётганини айтгани, айниқса, қозоқ дипломатларига ёқмайди, чунки Остона бир неча бор урушни тугатиш бўйича музокаралар учун мезбон бўлишга тайёрлигини билдирган.
Аммо Қозоғистон ҳам Россиянинг энергетика таъсиридан ҳимоясизга ўхшаяпти.
Мамлакат нефть экспортининг тўртдан уч қисмидан кўпроғини Россия орқали экспорт қилади (бу йўл Украинага бостириб кирилганидан кейин бир неча бор тўхтатилган), камига электр қуввати тақчиллиги ҳам жиддий кўринади.
Ўзбекистон сингари Қозоғистон ҳам потенциал атом электр станциясига кўз тикмоқда ва расмийлар турли мамлакатлар компаниялари консорциумини маъқул кўрса ҳам, «Росатом» очиқдан-очиқ АЭС қуришга интилмоқда.
Атом энергетикаси масаласида ҳар қандай қарор қабул қилинишидан олдин умумхалқ референдумига қўйилади, деди Токаев.
Айни пайтда қозоқ расмийлари Россияга Қозоғистон орқали Хитойга газ етказиб бериш, бир қисмини эса ўсиб бораётган ички эҳтиёжлар учун қолдиришга рухсат бериш ғоясини муҳокама қилмоқда.
Энергетика вазири ўринбосари Алибек Жамауовнинг айтишича, биргина Қозоғистоннинг шимоли-шарқий минтақаси йилига 10 миллиард куб метр табиий газга муҳтож.
Хитой масаласи
Агар Россия минтақанинг энг кучли икки давлатига ҳамон таъсир ўтказа олса, қолганлар учун манзара аниқ, дейди олмаоталик сиёсатшунос Дўсим Сатпаев.
“Агар Ўзбекистон ва Қозоғистон учун бу энергия ресурслари тақчиллиги бўлса, Қирғизистон ва Тожикистон учун бу муҳожирлар томонидан Россияга жўнатилган пул ўтказмалари, Туркманистонда эса Россия харидларига боғлиқ, – деди Сатпаев. – Россия уларнинг барчаси устидан турли таъсир кучига эга."
Бундан ташқари, муштарак авторитар сиёсий ўхшашлик масаласи бор, дея қўшимча қилади Сатпаев.
“Улар нафақат ўзларини Зеленскийдан кўра кўпроқ Путинга ўхшатади, шунингдек, Си Цзинпинга ҳам ўхшатса керак. Демак, Зеленский кўп жиҳатдан ҳақ”.
Минтақадаги Кремлдан қўрқишда кўпинча эътибордан четда қоладиган якуний омил Хитойнинг минтақадаги улкан ролидир, дейди Сатпаев.
Баъзи шарҳловчилар 2008 йилда Грузиядан мустақиллигини эълон қилган ва Россия томонидан қўллаб-қувватланаётган Абхазия ва Жанубий Осетияни Марказий Осиё давлатлари тан олмаганида ҳайратланишган эди.
Аммо бу кўпроқ Хитойнинг позициясига мос келади. Хитой ўша пайтда Россиянинг турли кўп томонлама ташкилотларда, жумладан, Марказий Осиёнинг беш давлатидан тўрттаси аъзо бўлган Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотида бўлгинчи минтақаларни қонунийлаштириш бўйича дипломатик саъй-ҳаракатларига тўсқинлик қилган.
Худди шу нарса уларнинг Украина шарқидаги Москва ўзиники деб эълон қилган ҳудудларни тан олмаслигига ҳам тегишли.
Бироқ, Пекин ва Москва яқинлашиб бораётгани сабабли, Хитой Киевнинг уни уруш масаласида фаолроқ роль ўйнашга ундовларини эътиборсиз қолдирмоқда.
Шу ҳафта бошида Хитой Ташқи ишлар вазирлиги матбуот котиби Мао Нин Зеленскийнинг 15-16 июнь кунлари бўлиб ўтадиган конференцияда қатнашиш таклифига яққол жавоб сифатида Пекин “Россия ва Украина томонлари бирдек тан олган халқаро тинчлик конференциясини” қўллаб-қувватлашини таъкидлади.
Россия столда бўлмаслигини инобатга олсак, Хитойнинг иштирок этмаслиги Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг иштирок этиши эҳтимолини янада камайтиради.
“Хитойнинг Украинага бостириб кириши ортидан Россияга янада яқинлашгани Марказий Осиё давлатларига нисбатан Ғарбга қарши кенг жабҳанинг бир қисми бўлиш учун босимни бироз оширмоқда”, деди Сатпаев “Озодлик” билан суҳбатда.
"Украина ҳозир Ғарб билан мустаҳкам боғланган."
Форум