Tolibon delegatsiyasi BMTning Ozarbayjonda o‘tkazilayotgan COP29 xalqaro iqlim sammitida ishtirok etmoqda. Bu – toliblar 2021-yilda Afg‘onistonda hokimiyatni bosib olganidan beri rasman taklif qilingan eng yirik anjumandir.
Ayollarni tamal huquqlaridan mahrum etayotganiga qaramay, Tolibon hukumati bilan muzokara olib borayotgan va hamkorlik shartnomalari imzolayotgan davlatlar va xalqaro tashkilotlar soni tobora ortyapti. Mamlakatda yashayotgan va ko‘chib ketishga majbur bo‘lgan afg‘onistonliklar bu voqealarda radikal guruhni legitimlashtirish harakatini ko‘rmoqdalar.
“Ayollar – asosiy qurbonlar”
Fotima Tolibon 2021-yilda hokimiyatni bosib olganidan so‘ng Afg‘onistonda qolgan. U olti farzandini yolg‘iz katta qilmoqda, eri bir necha yil muqaddam o‘lgan. Ayol mamlakatdagi kamsonli xalqaro tashkilotlardan birida ishlaydi, ammo hozirgi sharoitda oilasi nochor ahvolda qolishi mumkin. So‘nggi uch yilda Afg‘onistonda ayollarning maktab va universitetlarga qatnashi, jamoat joylarida yuzini ochib yurishi, begonalar tugul hatto bir-birlari bilan gaplashishi, mahram (qarindosh erkak)siz ko‘chaga chiqishi man etildi.
“Biz afg‘onlarga, ayniqsa ayollarga qashshoqlik va g‘ayriinsoniy shart-sharoitga qarshi kurashda yordam kerak”, deydi Fotima.
Fotima mamlakatda ko‘plab afg‘onlar faqat oilasini boqish-u tamal huquqlarini saqlab qolish haqida o‘ylashini aytadi. Ayolning aytishicha, gumanitar tashkilotlar berayotgan yordam yetarli emas. Jahon oziq-ovqat dasturi ma’lumotiga ko‘ra, 12 mln nafardan ortiq afg‘on oziq-ovqat yetishmasligiga duch kelmoqda – bu aholining qariyb chorak qismi deganidir.
“Bizga ishlash imkoniyati va ko‘proq gumanitar yordam kerak, ayniqsa toliblarning asosiy qurbonlari bo‘lmish ayollarga zarur bu narsalar. Xalqaro hamjamiyati ta’lim va ayollar huquqlari sohalarida bizni ko‘proq qo‘llab-quvvatlashi lozim”, deydi Fotima.
Ko‘p mamlakatlar Tolibonni ayollar va qizlar huquqlarini cheklagani uchun tanqid qilgan, huquqlar poymol etilar ekan bu hukumat bilan hamkorlik qilmaslikka va’da bergan edi. BMT ayollar haqlarini tizimli cheklash gender aparteidga tenglashtirilishi mumkin, deya bayonot berdi. Shuningdek, toliblar kamida 800 kishini sudsiz qatl etgani o‘rtaga chiqdi. Biroq oradan uch yil o‘tib dunyo mamlakatlari Tolibon bilan energetika va savdo shartnomalari tuza boshladi, xalqaro tashkilotlar esa ularni turli anjumanlarga taklif etmoqda.
BMT boshchiligida uchrashuvlar
Afg‘oniston atrof-muhitni muhofaza qilish milliy agentligi xodimlari BMT tomonidan Bokuda tashkil qilinayotgan yirik xalqaro iqlim sammitida ishtirok etadilar. Tolibon tashqi ishlar vazirligi Ozarbayjon hukumati ularni kuzatuvchi sifatida taklif etganini bildirdi. Ozarbayjon rasmiylari ushbu ma’lumotga izoh berishdan bosh tortishdi, biroq Reuters manbalariga ko‘ra, toliblar “chekka muhokamalarda, ehtimolki birga-bir muzokaralarda ham” ishtirok etishlari mumkin, ammo BMTning to‘laqonli a’zosi sifatida emas. Umuman, Boku sammiti Tolibon 2021-yilda iqtidorga kelganidan beri uning delegatsiyasi ishtirok etayotgan birinchi eng yirik xalqaro voqea bo‘ladi.
Quvg‘indagi afg‘on huquqbonlari, faollari va siyosatchilari inson huquqlarini, ayniqsa ayollar huquqlarini keng ko‘lamda poymol etayotgan Tolibonga nisbatan chora ko‘rish va’dasini bajarmayotgani uchun xalqaro hamjamiyatni muttasil tanqid qilib keladi.
“Qator mamlakatlar o‘z xatti-harakatlari bilan Tolibonga bilvosita yordam beryapti. Shu jumladan, ayrim inson huquqlari tashkilotlari ham. Ularning xatti-harakatlari terrorchi Tolibon rejimi kuchayishiga xizmat qilmoqda”, deydi afg‘on faoli Tarannum Saydiy.
Uning fikricha, xalqaro hamjamiyat Tolibonga xalqaro maydon eshigini ochishga urinmoqda. Buning ortida foydali qazilmalarni qazib olish shartnomalarini qo‘lga kiritish, mintaqada razvedka amaliyotlarini olib borish, qoradori aylanmasini nazorat qilish, mintaqadagi umumiy geosiyosiy vaziyatni kuzatish va boshqa manfaatlar yotadi.
“Ular Afg‘onistonni kelishuvlar va urush mamlakatiga aylantirishdi”, deydi Saydiy.
2023-yildayoq BMT Qatarda Afg‘oniston bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha turkum muzokaralar tashkil qilgan edi. Ikki raunddan so‘ng, 2024-yil iyunda muzokaralarga Tolibon vakillari ham qo‘shildi. Muzokaralar asosan Afg‘onistonda xususiy biznesni rivojlantirish va giyohvand moddalar aylanmasini nazorat qilishga oid bo‘ldi.
“Biz Afg‘oniston tinch bo‘lishini, qo‘shnilari bilan murosa qilib yashashini, suveren davlat o‘laroq xalqaro hamjamiyat oldida, shuningdek qo‘shnilari va o‘z aholisi oldida zimmasiga majburiyatlar olishini istaymiz”, degan edi BMT bosh kotibi Antoniu Guterrish.
Muzokaralar afg‘on faollari va huquqbonlik tashkilotlarining tanqidiga uchradi. Boz ustiga, rasmiy kun tartibida ayollar huquqlari masalasi yo‘qligi va BMT toliblar talabiga ko‘ra afg‘on fuqarolik jamiyati vakillarini muzokaralardan chetlashtirgani ma’lum bo‘ldi.
Afg‘onistonning ayollar ishlari bo‘yicha sobiq vaziri va gubernator lavozimida ishlagan birinchi ayol bo‘lmish Habiba Sarabiy o‘shanda The Guardian nashriga bergan intervyusida: “Aslida BMTni afg‘on ayollarining ahvoli qiziqtirmaydi”, degan edi.
“Afsuski, xalqaro hamjamiyat toliblar bilan hamkorlik qilmoqchi, binobarin ularni qiziqtiruvchi masalalar Afg‘onistonda ayollar huquqlari, demokratiya va boshqa narsalardan hamisha muhimroq bo‘ladi”, degan edi u.
BMTning Afg‘oniston bo‘yicha vakili va Qirg‘izistonning sobiq prezidenti Roza Otunbayeva AR agentligi bilan suhbatda “BMTga hech shart qo‘ygan emas”ligini ta’kidladi, ammo keyinroq BMT bosh kotibining siyosiy masalalar bo‘yicha muovini Rozmari Dikarlo bu toliblar bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokara olib borishning yagona chorasi bo‘lganini tan oldi.
“Bu o‘ta og‘ir qaror bo‘ldi. Biroq, afsuski, de-fakto hukumat bunaqa formatda afg‘on fuqarolik jamiyati bilan bir stol atrofiga o‘tirmaydi”, dedi Dikarlo.
BMT mulozimasi, shuningdek, toki mamlakatda ayollar huquqlari bo‘g‘ilar ekan rejimni tan olish haqida gap bo‘lishi mumkin emasligini urg‘uladi.
Muzokaralardan so‘ng Tolibon rasmiy vakili va delegatsiya rahbari Zabihulloh Mujohid X ijtimoiy tarmog‘ida BMT tarafidan muzokarada ishtirok etganlar “banklar va iqtisodiy yo‘llarga doir” cheklovlarni olib tashlashga va’da berishgani haqida yozdi. Ammo, cheklovlar bekor qilinishi uchun Tolibon hukumatiga qanday talablar qo‘yilgani mavhumligicha qoldi.
Rossiya va Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik
Afg‘onistondagi xalqaro tashkilotlarning sobiq xodimi Faysal Shir hozirda Fransiya immigratsiya xizmatida ishlaydi. U toliblar iqtidorga kelgach, ta’qibga yo‘liqish xavfi tufayli mamlakatni tark etishga majbur bo‘lgan. Faysalga ko‘ra, Tolibon bilan muzokaralar va iqtisodiy kelishuvlar mamlakatdagi qatag‘onlarni va huquqlar oyoqosti bo‘lishini to‘xtatmaydi, qaytaga rejimga kuch bag‘ishlaydi.
“Ular iloji boricha ko‘proq foydani cho‘ntakka urishmoqchi. Chunki bu mayda kelishuvlar emas, foydali qazilmalar, qoradori aylanmasi va xalqaro savdo yo‘llariga doir yirik bitimlar tuzilyapti”, deydi u.
Afg‘onistonda Rossiyaning ham o‘z manfaatlari bor. Tolibon tan olinmagan Ichkeriyani qo‘llab-quvvatlagani ortidan 2003-yilda Rossiyada rasman terrorchi tashkilot deb topilgan edi. Ammo Kreml eng kamida 2018-yildan beri toliblar bilan faol muzokara qilmoqda. Rossiya diplomatlari ayollarga nisbatan siyosat tufayli toliblarni ochiq tanqid qilishsa-da, “suveren hukumat”ning ichki ishlariga aralashmasliklarini aytadilar.
Rossiyada rasman “terrorchi” maqomida ekaniga qaramay, toliblar muzokara qilish uchun bu mamlakatga bir necha bor kelishdi. 2024- yilning bahorida afg‘on delegatsiyasi Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida qatnashdi. 2024-yil oktyabrda esa Afg‘oniston bo‘yicha Moskva formatidagi maslahatlashuv doirasida Putinning Afg‘oniston bo‘yicha vakili Zamir Kabulov Rossiya yaqin orada Tolibonni terrorchilar ro‘yxatidan o‘chirishini e’lon qildi.
FXX (FSB) direktori Aleksandr Bortnikovga ko‘ra, mazkur qaror Rossiya va Tolibonning “Islom davlati” guruhining afg‘on qanoti – “Viloyati Xuroson” jangarilariga qarshi kurashidagi umumiy manfaatlari bilan bog‘liq. Eslatib o‘tamiz, “Viloyati Xuroson” 150 kishi o‘lib, 550 dan ortiq kishining yaralangan “Krokus Siti Xoll”ga hujum tashkilotchisi sifatida ko‘rilmoqda.
Sentyabr oyida Qirg‘iziston Tolibonni taqiqlangan tashkilotlar ro‘yxatidan chiqardi. Bishkek o‘z qarorini mintaqaviy muloqotni saqlash va energetika, konchilik, infratuzilma loyihalari va sanoat sohalarida aloqalarni rivojlantirish istagi bilan izohladi.
Qirg‘izistondan oldinroq, iyunda Qozog‘iston Tolibonni o‘zining terrorchi tashkilotlar ro‘yxatidan o‘chirdi. Ostona toliblar hokimiyatni bosib olganidan beri Kobulga bir necha bor delegatsiyalar jo‘natgan, toliblar bilan savdo-sotiqqa doir muzokaralar olib borgan. Tolibon delegatsiyasi 2023-yilning yozida Ostonada o‘tkazilgan biznes-forumda ishtirok etdi, unda tomonlar o‘zaro tovar aylanmasini 3 mlrd dollarga yetkazishga kelishib olishdi. Shuningdek, Qozog‘iston Tolibon bilan Afg‘oniston temir yo‘llariga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma imzolagan.
“Un va bug‘doy kabi an’anaviy mahsulotlardan tashqari, qozoq metalli, mineral o‘g‘itlar, javdar, zig‘ir yetkazib berish ham boshlandi. Qozoq shirkatlari vakillarining Kobulga so‘nggi tashrifidan so‘ng energetik ichimliklar va un mahsulotlari yetkazib berishda ilk qadamlar qo‘yildi. Qolaversa, bizda ishlab chiqarilgan kungaboqar yog‘iga qiziqish bildirilmoqda. Faol ish olib borish mumkin bo‘lgan sohalar hali yetarli”, degan edi Qozog‘iston savdo va integratsiya vaziri Serik Jumangarin.
Afg‘oniston bilan energetika va foydali qazilmalar sohalarida hamkorlik ko‘p mamlakatlarni qiziqtiradi. Rossiyaning Afg‘onistondagi tadbirkorlik markazi rahbari Rustam Habibullinga ko‘ra, 2024-yilda ikki mamlakatning o‘zaro tovar aylanmasi 1 mlrd dollarga yetgan, buning katta qismini gaz va neft mahsulotlari tashkil qilgan.
Moskva 2022-yildayoq Tolibon hukumati bilan gaz, yoqilg‘i va bug‘doy yetkazib berish bo‘yicha bitim tuzgan edi. Ushbu kelishuv manzarasida Turkmaniston va Qozog‘iston Rossiya nefti va gazini Janubiy Osiyo mamlakatlariga tranzit qilishda foydalanish uchun yirik logistika xabini qurish to‘g‘risida Tolibon bilan qo‘shimcha bitim imzoladi. Turkman hukumati ushbu gaz quvuri o‘z mamlakati uchun ham muhim daromad manbai bo‘lishiga umid qilmoqda.
Avgustda O‘zbekiston bosh vaziri Abdulla Aripov rasmiy tashrif bilan Kobulga bordi, tashrif doirasida tomonlar energetika, qishloq xo‘jaligi va ishlab chiqarish sohalarida hamkorlik qilishga doir 2,5 mlrd dollarlik shartnomalar imzolashdi. Aripov – toliblar hokimiyatni egallaganidan beri Kobulga rasman tashrif buyurgan eng yuqori martabali mulozim bo‘ldi.
Tolibon Rossiya, Eron, Xitoy, Pokiston, O‘zbekiston va boshqa qo‘shni mamlakatlar bilan foydali qazilmalarni qazib olishga doir bir necha yuzta bitim tuzganini aytmoqda.
Tolibonning hamkorlari orasida Xitoy alohida o‘rin tutadi. Pekin toliblar iqtidorga kelishgani zahoti ular bilan aloqalarga yo‘lga qo‘ygan edi. Xitoy Tolibon hukumatini rasman tan olmagan bo‘lsa-da, birinchi bo‘lib ushbu mamlakatdagi elchisini tayinlagan. O‘tgan davr mobaynida tomonlar konlarni ishga tushirish, mis va litiy eksport qilish bo‘yicha yuzlab million dollarlik shartnomalar imzoladi. 2023-yilda Tolibon va Xitoyning CAPEIC neft-gaz shirkati Amudaryo havzasida neft qazib olishga doir 25 yillik shartnoma tuzdi. 2024-yilda Xitoyning Kobuldagi elchisi Chjao Sin Pekin Afg‘onistonga bojsiz savdo shartlarini taklif etishga tayyorligini ma’lum qildi.
Tolibon mintaqaviy xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘lishga, loyihalarda ishtirok etishga xohish bildirmoqda. Xitoy va Pokiston Tolibon so‘roviga binoan, Afg‘onistonning Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi (“Bir makon, bir yo‘l” loyihasining bir tarmog‘i)da ishtirok etishiga rozilik berdi. Bu Afg‘oniston transport-savdo infratuzilmasiga katta investitsiyalar tikilishini anglatadi.
Toliblar Afg‘onistoni BRICS sammitiga qo‘shilishni va SHHTga a’zo bo‘lishni istamoqda. Rossiya hukumati Afg‘oniston iqtisodiyoti barqarorlashgach mamlakatning SHHTga kirishi tezlashajagini, ayni chog‘da bu toliblar hukumati rasman uzil-kesil tan olinadi, degani emasligini aytdi. Shundan xulosa qilish mumkinki, Rossiya va regional kuchlar Tolibonga tamomila ishonganicha yo‘q, deydi Kobul universiteti sobiq professori Halil Ahmad Nadim.
“AQSH Guantanamoga qamalgan sobiq toliblarni almashtirish bo‘yicha muzokaralar olib borayotgan paytda Qatarda Tolibonga ofis ochib bergandi. Shundan so‘ng toliblar 2020-yilda hokimiyatni topshirish borasida AQSH bilan kelishgan. Tabiiyki, bu ishlardan so‘ng Rossiya Tolibonga oppa-oson ishonib ketolmaydi, hali-beri uni rasman tan olmaydi”, deydi ekspert.
“40 million afg‘on – bu faqat toliblar degani emas”
Afg‘onistonning Kanada va Fransiyadagi sobiq elchisi Umar Samad 2021-yilda majburan vatanini tark etgan. U dunyo xuddi sovuq urush davridagi kabi ikki geosiyosiy lagerga bo‘lindi va bu Ukraina hamda Yaqin Sharqdagi urushlar manzarasida yaqqol sezilmoqda, deb hisoblaydi. Toliblar yirik davlatlarning Afg‘oniston uchun raqobatlashganini va mamlakatning geosiyosiy ahamiyatini yaxshi eslashadi, shu bois ham ular o‘rtasida muvozanat saqlashga urinishmoqda, deydi diplomat.
“Mintaqa mamlakatlari Tolibon bilan birga ishlashni xohlayapti, bugungi voqelik shunaqa. Har birining o‘z manfaatlari bor, har biri foydali bitim tuzishni istaydi”, deydi Umar Samad.
2020-yilda AQSH hukumati qariyb 20 yil Afg‘onistonda bo‘lgan qo‘shinlarini uzil-kesil olib chiqib ketishga qaror qildi. O‘shanda Vashington Tolibon bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokara qilgan. Kobul universiteti sobiq professori Abdul (xavfsizlik nuqtayi nazaridan ismi o‘zgartirilgan – tahr.) Qo‘shma Shtatlar Tolibon hokimiyatni bosib olajagini va kelishuv shartlariga rioya qilmasligini tushungan edi, deydi.
“AQSH siyosatidagi o‘zgarishlar qo‘qqisdan bo‘lib qolgani yo‘q, ular Afg‘onistonni tark etishlari zarur edi, – deydi Ozodlik suhbatdoshi. – Ukrainadagi urushni ham yoddan chiqarmaslik kerak: toliblar Afg‘onistonni o‘z nazoratiga olganidan keyinoq Rossiya bosqini boshlandi. Bir paytning o‘zida ikki urushga investitsiya qilish imkonsiz”.
Toliblar mamlakatga sarmoya jalb qilishga muvaffaq bo‘layotganiga qaramay, korrupsiya, ishsizlik va qashshoqlik darajasi hanuz juda yuqori. Afg‘onlar ushbu bitimlardan asosan toliblar rejimi foyda ko‘rayotganidan, inson huquqlari masalasi esa chetga surib qo‘yilganidan norozi bo‘lishmoqda.
“40 million nafar afg‘on – bu faqat toliblar, degani emas. Eng avvalo, afg‘on ayollari va qizlari o‘ta qashshoqlikda va g‘ayriinsoniy shart-sharoitda yashayotganini unutmaslik kerak. Ularga xalqaro hamjamiyat e’tibori va gumanitar yordam zarur”,- deydi sobiq elchi Umar Samad.
